Vorige week schreef Aart een mooi stuk over het belang van wat meer zweverigheid. Een mooi moment om ook iets te delen over de gevaren van zweverigheid. Dat heb ik geleerd van een historicus die alles weet over zweverig denken, complottheoriën en antroposofen in het Derde Rijk.

De stap naar het Derde Rijk (om je punt te maken) is altijd een beetje cru. Maar laten we toch eens even teruggaan naar de jaren twintig en dertig in Duitsland. In films duikt hij wel eens op, de bijgelovige nazi. Denk aan Indiana Jones die nazi’s moet tegenhouden op zoek naar een magisch wapen. Maar meestal blijft het bij losse anekdotes. Maar in een overzichtswerk uit 2017 betoogt Eric Kurlander, hoogleraar geschiedenis aan de Stetson University in Florida, dat deze praktijken geen randverschijnselen waren. Het Derde Rijk was tot in zijn poriën doordrongen van ‘bovennatuurlijk denken’. Ik heb hem bij de publicatie van zijn boek opgebeld en om uitleg gevraagd.

Kurlander waarschuwt voor wat er gebeurt als we de rede opzij zetten. Dan creëren we monsters. (Er is natuurlijk een tegenverhaal: als we de rede op een voetstuk zetten, creëren we ook monsters, maar ik denk dat we daar op deze site nog heel veel mooie stukken over gaan lezen, daarom hang ik vandaag even naar de andere kant.)

De Duitse marine had een speciaal instituut om met een wichelroede boven een landkaart Britse onderzeeërs op te sporen, schrijft Kurlander. Ook Hitler zelf liet zijn kanselarij controleren door een wichelroedeloper, op zoek naar kankerverwekkende aardstralen. Toen Mussolini door de geallieerden was gearresteerd, haalde de SS veertig tarotlezers en astrologen uit de concentratiekampen om hem te zoeken. Terwijl miljoenen hun leven gaven aan het front, organiseerde Himmler, de tweede man van het Derde Rijk, expedities en onderzoeken naar Atlantis en de heilige graal. Zelf dacht hij dat hij een reïncarnatie was van een Saksische koning uit de tiende eeuw.

Hoe kwam het dat zulke mannen dit soort bizarre ideeën serieus namen?

‘In die tijd was dit allemaal zo vreemd niet. Al vanaf eind negentiende eeuw was er een grote opleving in bovennatuurlijk denken. Op verschillende manieren. Allereerst waren occulte en esoterische groepen razend populair, van theosofische genootschappen tot allerlei geheime loges en ordes. Ten tweede was er veel aandacht voor zogenaamde “grenswetenschappen”, fantastische theorieën over energiebanen of de herkomst van het Arische ras. En ten derde was er een brede interesse in de oude Indogermaanse religies en Noorse mythologie. Dit waren allemaal verschillende groepen, maar er zat wel overlap in, en ze beïnvloedden elkaar. Het was een bovennatuurlijke manier van denken die heel gewoon was voor Duitsers in die tijd. Het was dus voor de nazi’s volkomen logisch om zich daarbij aan te sluiten.’

Bijvoorbeeld door de swastika, het hakenkruis, als symbool te kiezen?

‘Ja, voor ons is dat misschien vreemd, een hindoeïstisch teken, maar talloze esoterische groepen tooiden zich daar al mee. Zoals de directe voorloper van de nazipartij, de Thule-vereniging. Het nazisme kwam op in een wereld waar men geloofde in Atlantis, bovenmenselijke Ariërs en magische tekens. De swastika bracht al die groepen, al die mensen die verlangden naar het grootse arische verleden, bij elkaar.’

Hoe stond Hitler hier zelf in?

‘Hitler was heel intelligent, maar geen systematische denker. Goebbels, Himmler, Hess, dat waren mannen die boeken lazen en doctrines hadden. Maar Hitler kende alleen concepten. Hij geloofde dat het Joodse ras monsterlijk was terwijl Arabieren en Japanners van de ariërs afstamden. Maar hij gebruikte daarvoor wat hij wilde en had geen voorkeur voor een bepaalde occulte theorie. Misschien met uitzondering van de Wereld-ijsleer.’

Wat was de Wereldijsleer?

‘Dat was het summum van Grenzwissenschaft, bedacht door Duitse amateurwetenschappers rond de eeuwwisseling. Geen enkele mainstream wetenschapper nam dit serieus. Volgens deze theorie was de hele geologie, natuurkunde en geschiedenis te verklaren uit ijsmanen die op de aarde zouden zijn gestort. Er was overlap met occulte theorieën dat neanderthalers, zwarten en joden afstamden van de apen, terwijl de Indogermaanse volken waren ontstaan door goddelijk zaad, en immuun waren geweest voor kou. Hitler had het er de hele tijd over. Hij reikte zelfs een doctoraat uit aan een van deze onderzoekers. Maar mijn punt is: in die tijd werd het algemeen geaccepteerd in Duitsland. Een groot deel van de nazitop nam het volkomen serieus.’

Wat zegt het als mensen dit soort ideeën aanhangen?

‘Het laat iets zien van het denkklimaat in Centraal-Europa. Er was een diepe scepsis tegenover de wetenschap. Die vonden ze westers, materialistisch en joods. Ze wilden die theorieën van Einstein en Planck niet, ze walgden ervan. Ze wilden een alternatieve wetenschap die het materiële en het mystieke verenigde, het bloed en de geest. Waarom zou je dan niet ook een wichelroede proberen? En overgaan op biodynamische landbouw? Dat was tenminste alternatief.’

Is er een verband tussen wichelroedes, biodynamische landbouw en rassenhaat?

‘Dit soort ideeën waren deel van een verlangen naar een mystieke relatie met bloed en bodem, die gecorrumpeerd was door het westerse, joodse materialisme. Het was voor Himmler de reden om vegetariër te worden. De grond rond Dachau moest natuurlijk biodynamisch worden bewerkt door de kamparbeiders. Voor de mensen in die tijd, ook de antroposofen die deze methode hadden bedacht, was het heel logisch dat er een verband was tussen de maan, de sterren en het superieure Germaanse bloed.’

Het vermengde zich ook met een heidens, mythologisch denken, schrijft u. De bekende Nederlandse theoloog Miskotte waarschuwde daar al vóór de oorlog voor in zijn boek Edda en Thora. Een profetisch boek, vind ik. Het Duitse heidendom was volgens hem tegenovergesteld aan het bijbelse denken.

‘Dat zou iedere nazi hebben beaamd. Het christendom vonden ze een weekhartige godsdienst, die de schaapjes zoet hield met het hiernamaals. Buiten de communisten is er nooit een regime geweest dat zo anti-christelijk was. Toch zie ik heksen niet als voorlopers van de nazi’s. Paganisme kan ook heel vreedzaam zijn. Terwijl veel christenen in die tijd vrolijk lid werden van de NSDAP. Maar de nazi’s zagen de onverenigbaarheid en zochten daarom naarstig naar een alternatief dat beter bij hun arische ziel zou passen. Dat vonden ze in de hoek van de Germaanse mythologie.’

Wat is de plek van magie in dit denken? De psychoanalyticus Carl Jung schreef dat Hitler mensen ‘betoverde’.

‘Occultisme is per definitie het zoeken naar geheime krachten, om ze vervolgens te manipuleren. Hoe bewust Hitler daarmee bezig was, weten we niet. Zijn bibliotheek stond wel vol met boeken over natuurgeneeswijzen, mythologie en magische symbolen. De onderstrepingen in een handboek over magie suggereren dat hij hier bewust over had nagedacht. In elk geval zagen veel mensen uit de inner circle hem als medium, een helderziende. Wat voor lariekoek hij ook vertelde, machtige generaals als Ludendorff raakten in zijn ban. Volgens Jung en andere waarnemers werkte dat echter alleen bij Duitsers die al jaren waren blootgesteld aan bovennatuurlijk denken.’

Hoe komt het dat zij daar zo ontvankelijk voor waren?

‘Bovennatuurlijk denken is van alle tijden en plaatsen. Maar meestal blijft het privé. Alleen in Midden-Europa was er in die tijd een klimaat van afkeer tegen de West-Europese Verlichting. Dat vermengde zich met giftige rassentheorieën. En toen dat werd gepolitiseerd, en werd gekoppeld aan het streven naar gebiedsuitbreiding, werd dat een toevluchtsoord waar mensen naar konden vluchten die gefrustreerd waren over de realiteit.’

Zou dat weer kunnen gebeuren, denkt u?

‘Onze liberale democratie is gebaseerd op het vertrouwen dat mensen voor rede vatbaar zijn. Maar ik zie dat om me heen verkruimelen. Ik zie hier in Amerika een terugkeer van een denken gebaseerd op geloof. De hele beweging van alt-right baseert zich op het grenswetenschappelijke, mystieke, natuurlijke levensgevoel. Dat zijn misschien splintergroepen, maar die komen voort uit een breed gedragen psychologie. Talloze mensen baseren hun politieke ideeën op eindtijdtheorieën, Joodse complotten of geruchten dat er in 1951 aliens in Amerika zijn geland. Daar ben ik heel, heel bezorgd over. Hoe kunnen mensen geloven dat miljoenen Mexicanen of moslims op het punt staan om onze banen, of levens, af te pakken? En dat het helpt om een muur te bouwen? En dat het geen geld gaat kosten? Dat bestáát niet. Maar mensen laten zich leiden door hun gevoel. Let wel: de werkloosheid was laag en er was geen oorlog, toen ze Trump kozen. Wat als het écht eens crisis wordt? Zouden mensen dan ineens minder gefrustreerd, bijgelovig en antisemitisch worden? Nee, daar maak ik me echt grote zorgen over.’

Ik sprak Kurlander toen de theorieën van Qanon nog niet bekend waren, Kanye West nog niet had getwitterd over de Joden en Thierry Baudet nog niet waarschuwde voor de reptielenelite. Het nieuws laat zien dat we Kurlanders woorden serieus moeten nemen.

Wil je meer weten? Lees dan Eric Kurlander, Hitler’s Monsters: A Supernatural History of the Third Reich (2017, Yale University)

Een kortere versie van dit artikel verscheen eerder in Trouw.