En weer krijg je de vraag in your face: Voor wie ben je? Voor Israël of voor de Palestijnen? Wat vind je van het geweld, van het gruwelijke leed? Mag je zwijgen bij zulk onrecht?

En weer zuigt het geweld alle aandacht naar zich toe, onze ogen kunnen er bijna niet van afblijven. De huilende moeders verdringen elk ander leed van de voorpagina’s van onze kranten. De beelden en de koppen trekken ons continu naar de livestreams van de nieuwsdiensten, naar de berichten van de propaganda-afdelingen en de watchers en de ngo’s die moeten bewijzen dat er beestachtige dingen plaatsvinden die we niet mogen tolereren, bij de ene kant, of juist bij de andere kant, en dat het nu tijd is om in te grijpen en voor eens en voor altijd duidelijk te maken dat onrecht moet worden bestraft.

En weer geeft het geweld helderheid, maakt het in één klap duidelijk wie je vrienden zijn en wie niet, wie je serieus neemt in de wereld en wie niet. Het geeft in één keer het genoegen om een grote groep mensen, of het nu het ene volk is of het andere, de linkse meninghebbers of de rechtse, uit je hoofd te bannen omdat je ze niet meer serieus hoeft te nemen nu ze hun ware slechte gezicht hebben laten zien. Het geweld geeft een scheiding tussen goed en kwaad, tussen nieuws en nepnieuws, tussen recht en onrecht. Het geeft me een reden om afstand te nemen van al die mensen die het kromme nu recht lijken te praten, die blijkbaar misstanden tolereren als het in hun ideologische straatje past.

En weer voel ik stille aantrekkingskracht bij al die beelden, wil ik doorklikken en meer zien, gaan er verheven ideeën door me heen, omdat ik begrijp hoe het zit, althans beter dan die anderen, en omdat ik voel dat er iets gebeurt dat er eigenlijk toe doet, dat me laat opstijgen uit ons middelmatige leventje waar het zo verwarrend vaag is wat goed is en wat slecht.

En weer doet geweld alsof het zingeving kan bieden, betekenis kan geven, in staat is om iets nieuws te creëren, in staat om het kwaad op te lossen, nee, natuurlijk niet het geweld van hen, maar het geweld dat de verstandige en goede mensen nu gaan ondernemen als antwoord op dat andere geweld, om dat voor eens en voor altijd te stoppen. Of dat nu het geweld van raketten is of het geweld van woorden en petities die de andere partij de mond moet gaan snoeren.

En weer is het geweld satanisch. Satanisch zoals René Girard het bedoelde, een Franse wetenschapper en gelovige uit de vorige eeuw, bekend van zijn scherpe analyses over begeerte en rivaliteit, die het satanisch noemde omdat het betekenis suggereert, omdat het waarheid en klaarheid lijkt te geven, maar ten diepste zonder betekenis is, zonder zin, zonder creatieve kracht, doods, zoals het oog van Sauron in The Lord of the Rings.

Omdat het geweld dat volgens Girard altijd al doet, vanaf het begin: mensen een beschaving en een groepsgevoel geven door de ander aan te wijzen, uit te sluiten, de schuld te geven en op een altaar te leggen. Geweld is enkel vernietigend, het offert mensen op in naam van iets hogers, in naam van een groep of een ideologie of een wereldbeeld, maar het is leeg. En alle betekenis die we erop bouwen is net zo leeg, maar het is zo verleidelijk, want als ons iets kippenvel en ontzag geeft, dan is het wel beelden van geweld en van verwoesting, van macht en beven, en van de hooggestemde idealen die er vervolgens tegenin worden gepredikt, want dat alles geeft ons schijnbare orde, helderheid en een lidmaatschap van de groep van goeieriken.

En dat ontzag en die fascinatie is precies wat zo besmettelijk is, en misleidend.

Toen de mensen Jezus vroegen wat Hij vond van het gruwelverhaal van Herodes, die het bloed van een groep mensen uit Galilea op een altaar had geofferd (Lukas 13), zei Hij niet dat Hij diep geschokt was over zulk onrechtvaardig leed, en dat Hij hoopte dat de dader voor het gerecht zou komen, en ook niet dat het waarschijnlijk afvallige Samaritanen waren die het er zelf naar hadden gemaakt met hun ketterijen, maar Hij zei alleen: pas op dat je niet ten onder gaat. Pas op dat je betekenis gaat geven aan dit geweld en dat je erdoor wordt meegesleept.

En toen begon Hij ook nog over een ramp die was gebeurd met een instortende toren, een toren in Siloam die misschien wel was gebouwd door corrupte onderaannemers, en Hij legde uit dat we ons te snel laten verleiden tot betekenis of tot een oordeel over de slachtoffers die dit misschien zelf hadden verdiend. Om vervolgens onomstotelijk duidelijk te maken dat dit gebeuren geen enkele betekenis heeft.

Geweld heeft geen betekenis, het is enkel leeg.

Ik bedoel niet dat verdriet geen betekenis heeft. Verdriet heeft juist heel veel betekenis, verdriet is niet leeg. En iedereen die zijn geliefden ziet lijden moet het uitschreeuwen en naast ze gaan staan. En politiek heeft ook betekenis. Misschien kun je zelfs zeggen: conflicten hebben betekenis en in conflicten moéten we naar elkaar luisteren.

Maar geweld heeft geen creatieve kracht, geweld is enkel de enige uitgang naar beneden als we alle deuren naar boven dicht hebben gedaan. Als we zijn vergeten om te bidden en te smeken, als we er niet in zijn geslaagd om de ander te bereiken en te beluisteren. Dan rest ons het geweld, en ook al vindt iedereen het ‘onbegrijpelijk’, het is helemaal niet onbegrijpelijk, het is heel logisch en verklaarbaar.

Maar dat het zo logisch en verklaarbaar is, maakt nog niet dat het enige vorm van heiligheid in zich draagt. Het heeft geen enkele kracht en betekenis. Zelfs de tijdelijke kracht en eenheid die het vroeger bracht, is aan het afbrokkelen in de geschiedenis, beschrijft Girard. Geweld tegen de Ander kan geen eenheid meer geven, omdat het sinds het Evangelie wordt doorzien. Het kan alleen nog maar harder en groter worden om nog te proberen eenheid te creëren, maar dat lukt niet meer, want de hele wereld is door het christendom getraind om zo snel mogelijk partij te kiezen voor slachtoffers.

Of erger nog, zei Girard: om zichzelf als slachtoffer te positioneren. Want slachtoffer zijn geeft pas betekenis en identiteit. Aan alle kanten, in het Midden-Oosten, maar net zo goed in onze gespannen samenleving, zie je pogingen om een orde te bouwen op het slachtofferschap. Maar als geweld zonder betekenis is, is slachtofferschap dat evenmin. Het zegt niet wie goed en fout is, het zegt niet wiens uitspraken goed of fout zijn, het is slecht een onbestuurbare dynamiek die mensen opvreet en meezuigt, zowel goede als slechte mensen en iedereen ertussenin.

En als we niet oppassen zullen we hierdoor omkomen.

De enige weg eruit is afzien van geweld en afzien van slachtofferschap. Afzien van de illusie dat wij het onrecht met kracht de wereld uit gaan helpen. Of dat nu het onrecht is van de één, of het onrecht van de ander.

Op een heuveltop, net buiten Bethlehem, gingen we een keer op bezoek bij een familie van Palestijnen die Jezus volgen. Ze wonen op de velden waar tweeduizend jaar geleden nog engelen zongen, tussen de olijfgaarden. Ze noemen hun plek de Tent of Nations. Soldaten uit Israël komen de boel regelmatig kort en klein slaan, om hen van het land te verjagen, net als Palestijnse militanten die niet tegen hun geweldloosheid kunnen.

Maar op een groot bord naast de ingang staat in verschillende talen een uitdagende leus: Wij weigeren vijanden te zijn. Je denkt dat wij de vijand zijn, dat het geweld van jullie of het slachtofferschap van ons een betekenisgevende identiteit biedt, maar het is een leugen. Wij zijn vrij, en we weigeren om de vijand te zijn.

Ondanks alle geweld schijnt er nog steeds, op de velden bij Bethlehem, een heel klein flikkerend lichtje. Dit is één van de vele lichtjes in de wereld die wél betekenis geven, die wél creatief zijn, mensen kunnen verbinden en iets nieuws kunnen maken en ons oproepen: blijf waar je bent, op je eigen veld. Kijk niet naar geweld, en weiger. Weiger de kampen en verdeeldheid, weiger om relevant te willen zijn, om mee te concurreren om aandacht, om te snappen ‘hoe het zit’ en wie gelijk heeft en niet, weiger om kippenvel te krijgen van geweld en van geweldenaars, van sterke mannen, grote menigtes, heftige idealen en valse oplossingen, kortom, weiger een vijand te zijn.

---

Meer over Girard vind je hier.

Meer over de Tent of Nations vind je hier.