Als het stormt in de wereld, kun je in de verleiding komen om als een gek heel veel te gaan doen. Thomas Merton koos juist voor de weg van stilte. Geestelijk leven is onmogelijk zonder stil te zijn. Met behulp van een mooie biografie van Jim Forest kunnen we meeleven met zijn geestelijke reis.

We leven in een wereld van informatie. Met een handomdraai kunnen we zien wat het weer is in Barcelona, welke presidenten er oneerlijke dingen hebben gedaan en hoeveel bommen er vandaag in Oekraïne zijn gevallen. Het is heel interessant allemaal, maar begrijpen we de wereld daardoor beter? Of zien we door de bomen juist het bos niet meer?

In de jaren veertig piekerde de kluizenaar-schrijver Thomas Merton hier al over. Toen Europa in brand stond en later Amerika in de ban raakte van de Koude Oorlog, schreef hij: “In plaats van denken is er een reusachtige, onmenselijke leegte, vol woorden, formules, slogans, verklaringen, echo’s, ideologieën.” Er is geen stilte meer, om na te denken, zei hij, en daardoor raken we “overgeleverd aan de genade van krachten die we nooit begrijpen, die willekeurig, destructief, blind en fataal zijn, voor ons en voor de wereld.”

Met dit soort geëngageerde overpeinzingen bereikte hij een miljoenenpubliek. Dat is op zich al een verrassende paradox. Een gevierde schrijver die toetreedt tot de meest strikte orde binnen het benedictijnse monnikendom, de trappisten, en daarbinnen ook nog eens kluizenaar wordt. Uit een mooie biografie van Jim Forest, die in 2018 in het Nederlands uitkwam, blijkt hoe actueel de vragen waren die hij met zich meenam. Jim Forest leeft intussen niet meer, maar bij het verschijnen van de Nederlandse vertaling in 2018 heb ik hem nog telefonisch gesproken over Merton.

Slagveld

Merton werd geboren in Frankrijk in 1915. Hij verloor zijn moeder toen hij zes was en zijn vader toen hij bijna zestien was. Na een ruig studentenleven in Cambridge, verhuisde hij naar de Verenigde Staten, waar hij verder studeerde en de strijd tegen onrecht en racisme ontdekte. Daar maakte hij ook een indrukwekkende godservaring mee, waarna hij tot geloof kwam. Hij begon steeds meer te verlangen naar stilte en contemplatie, en uiteindelijk trad hij in 1941 in bij een trappistenklooster.

Merton zag zijn monnikenbestaan nooit als ontsnapping. Integendeel, terwijl om hem heen de oorlogstrom roffelde, ging hij de strijd aan met zijn innerlijke demonen. Voor Merton waren die fronten met elkaar verbonden. “Hij was ervan overtuigd dat het gebedsleven niet plaatsvond aan de rand van de geschiedenis, maar in het centrum ervan,” zegt Forest.

Volgens Forest, een Amerikaanse schrijver die lang in Alkmaar heeft gewoond, is dit precies waarom Merton nog zo relevant is. “De spanning tussen actie en contemplatie is een spanning die we allemaal voelen. Sommige mensen kiezen voor stilte en reflectie, voor mindful leven, maar lijken te willen ontsnappen uit de realiteit. Andere mensen maken zich druk om klimaatverandering, vluchtelingen en oorlog, maar die branden vaak op.” Merton daagt de lezer uit om het allebei te doen. “Om te kiezen voor stilte en contemplatie, maar tegelijkertijd om de strijd aan te gaan tegen alles wat mensen uit elkaar drijft.”

Boze activisten

Merton pleitte voor geweldloosheid. “Het is beter dat de christen niet vecht, want in de mate waarin hij zijn Heer en Meester navolgt, verkondigt hij dat het messiaans koninkrijk is gekomen en getuigt hij van de verborgen aanwezigheid van de Heer van de Schepping te midden van de conflicten en het tumult van de wereld.” Maar geweldloosheid ging voor Merton verder dan voor veel vredesactivisten. Veel vredestichters hebben de neiging om hun tegenstander te verketteren. “Geweldloosheid kan door zijn provocerend aspect soms de tegenstand verharden en mensen bevestigen in hun eigengerechtige verblinding.”

Voor waarachtig engagement heb je onthechting nodig, dacht Merton. “Maak je niet afhankelijk van de hoop op resultaten”, schreef hij eens aan Forest. Misschien lijkt je werk geen effect te hebben. Maar dan zul je ontdekken dat je “gaandeweg steeds minder strijdt voor een ideaal en steeds meer voor concrete mensen.”

Liefde is de enige weg om oorlog uit te bannen, geloofde hij. Angst – voor de ander of voor onszelf – is namelijk de wortel van oorlog. “Toen ik dat eens liet lezen aan mijn vader, was die het daar als linkse radicaal hartgrondig mee oneens”, lacht Forest. “De basis van oorlog is immers oneerlijke economie? Maar hij kwam er later op terug. De basis van oorlog is wel oneerlijke economie, maar de basis van oneerlijke economie is angst.”

Kluizenaar

Als kluizenaar mocht Merton maar beperkt gasten ontvangen. Zo hoorde hij pas na drie maanden wie de nieuwe president van zijn land was, wat onvoorstelbaar is in onze tijden van twitter en live verkiezingsuitslagen. Toch deed Merton meer dan wie ook rake rake observaties over oorlog en vrede, en over de haat tussen Amerikanen en Sovjets die voortkwam uit ons eigen hart. Misschien was het juist daardoor, doordat hij zich zo radicaal had afgesneden van de herrie en het gekakel, dat hij kon zien wie we werkelijk zijn.

In een brief schrijft hij: “Toen ik intrad in dit klooster deed ik dit uit protest tegen de zinloze verwarring van een leven met zoveel bedrijvigheid, zoveel drukte, zoveel nutteloos gepraat, zoveel oppervlakkige en nodeloze prikkels, dat ik eenvoudig niet meer wist wie ik was.”

De trappisten moedigden hem aan om te blijven schrijven. Eerst gedichten, later zijn autobiografie Louteringsberg, die een bestseller werd. Toen hij te maatschappijkritisch werd, mocht hij van de kerkleiding niet meer over oorlog en vrede schrijven. Hij gehoorzaamde, officieel, in de wetenschap dat God geen haast heeft – en in de wetenschap dat hij van zijn abt zelf kopiën mocht verspreiden voor het informele circuit. Pas jaren later werd het verbod ingetrokken.

Wijsheid

In onze tijd, in een wereld van data, is zijn zoektocht alleen nog maar relevanter geworden, zegt Willy Eurlings, voorzitter van de stuurgroep Mertonvrienden en vertaler van de Amerikaanse biografie. “Mertons leven is een pleidooi voor zoeken naar wijsheid in plaats van informatie. Dat staat heel centraal bij hem. Hij schrijft over wijsheid alsof het de vrouwelijke kant van God is.” Merton hield van kennis. Eurlings is nu bezig met een project om alle literatuurverwijzingen in Mertons werk in kaart te brengen. “Alleen al in zijn dagboeken citeert hij meer dan 1100 boeken. Hij sluit zich niet op in zijn kluis. Hij is juist enorm belezen.”

Zonder wijsheid kun je volgens Merton geen onderscheid maken tussen je valse en je ware zelf, zegt Eurlings. “Het valse zelf is onze buitenkant, hoe je overkomt op anderen, waar anderen ook weer op reageren. Je ware zelf is wie je ten diepste bent, zonder masker.” Het knappe is dat Merton hier altijd heel eerlijk over schrijft. “Hij doet niet alsof hij heilig is, maar laat telkens zien waarin hij zelf ook faalt. Zijn dagboeken lezen als een soort belijdenissen, vergelijkbaar misschien met Etty Hillesum. Veel lezers zeggen dat het lijkt alsof ze bevriend zijn met Merton.”

Christus

In de loop der jaren gaat Merton meer schrijven over andere religieuze en monastieke tradities. Hij schrijft over Mahatma Gandhi, praat met rabbi Abraham Heschel, ontvangt de Vietnamese monnik Thich Nhat Hanh en gaat op bezoek bij de Dalai Lama. “Hij is dan al een aantal jaar bezig met zen”, zegt Eurlings.

Het heeft ervoor gezorgd dat sommige mensen hem als een halve boeddhist beschouwen, zegt Forest. Toch is dat niet juist. Merton nam andersdenkenden heel serieus, maar hield niet van syncretisme. Veel teksten van hem gaan niet letterlijk over Christus. “Maar als je in een bakkerij bent, hoef je ook niet over brood te praten. Maar je ruikt het wel.” Zoals de Dalai Lama eens zei: “Wanneer iemand tegen me spreekt over Christus, dan denk ik aan Thomas Merton.”

Tijdens deze laatste reis in Azië overleed hij, op op 10 december 1968, door een elektrische schok.

Merton was een eerlijke, twijfelende, falende volgeling van Christus, en ook gewoon een begenadigd schrijver, die nog steeds veel mensen inspireert. Toen paus Franciscus in 2015 het Congres toesprak, noemde hij vier Amerikanen die een voorbeeld voor hem waren: Abraham Lincoln, Dorothy Day, Martin Luther King, en… Thomas Merton, de man die zijn kerk ooit had gecensureerd. God heeft geen haast.

Meer lezen over Merton kan op www.thomasmerton.nl en in het door Jim Forest geschreven Leven met wijsheid, een biografie van Thomas Merton.

Een versie van dit artikel is eerder verschenen in Trouw.